Της Ιωάννας Δεκατρή

Η «Καθημερινή Ζωή στην Κατοχή» αποτελεί ένα εκπαιδευτικό σενάριο που σε επίπεδο περιεχομένου επιδιώκει την ανάδειξη αθέατων και συχνά αντιφατικών όψεων της καθημερινότητας μέσα στον ζόφο της Κατοχής. Σε επίπεδο διδακτικής προσέγγισης είναι επιθυμητό να αποτελέσει ελκυστικό ερέθισμα για τους μαθητές και τις μαθήτριες ώστε να προβληματιστούν για το τι είναι σημαντικό για τους ίδιους/ες στο μάθημα της Ιστορίας, εστιασμένοι στην περίοδο 1940-1944, για το αν η Ιστορία είναι μια απλή σειρά γεγονότων, μόνο, για το πώς αλληλεπιδρούν ιδεολογίες, θεσμοί με τα κίνητρα και τις πράξεις των ανθρώπων, ή για το αν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τις δράσεις των ανθρώπων με βάση την εμπειρία του παρόντος και σε ποιο βαθμό μπορούμε να διατυπώνουμε κρίσεις για πράξεις και επιλογές των ανθρώπων στο παρελθόν 1.

Σε αυτό το εκπαιδευτικό σενάριο επιχειρείται με αφετηρία και υφάδι τις προφορικές μαρτυρίες δύο μεγάλων λογοτεχνών, της Άλκης Ζέη και του Τίτου Πατρίκιου 2, οι μαθητές  καλούνται να βρουν τη δική τους άκρη του νήματος,  προκειμένου να συνομιλήσουν με  ποικίλες  όψεις  του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα της Κατοχής και να τις εντάξουν στη «μεγάλη εικόνα» του ιστορικού γίγνεσθαι. Κυρίως όμως, επιδιώκεται να αφουγκραστούν τη φωνή,  την ανάσα, τα ίχνη των ανθρώπων που προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα στον τρόμο, την οδύνη, την πείνα, τον θάνατο, συχνά με αντιφατικούς τρόπους ως προς το τι είναι νόμιμο, τι παράνομο και τι ηθικό απέναντι στη νέα πολιτική, οικονομική και κοινωνική τάξη πραγμάτων, για τη διεκδίκηση της προσωπικής και εθνικής αξιοπρέπειας στη νέα καθημερινότητα.

Τα δύο κεφάλαια ακολουθούν την πορεία της ζωής των δύο αφηγητών μας και αρθρώνονται με βάση ορισμένες περιόδους της ζωής τους  από την παιδική τους ηλικία, τη σχολική και νεανική τους ζωή την εποχή της μεταξικής δικτατορίας, την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, την Κατοχή μέχρι την Απελευθέρωση.

Η διδακτική αυτή πρόταση λαμβάνει υπόψη και επιχειρεί να συγκεράσει στοιχεία  μεθοδολογίας της επιστήμης της Ιστορίας και της Διδακτικής της, αλλά και τα πλεονεκτήματα που μας δίνει η Προφορική Ιστορία, όπως τη βιωμένη εμπειρία, τη ζωντάνια των αφηγήσεων, την οπτική των αφηγητών μας, τις αποχρώσεις του χαρακτήρα τους, μνήμες γεγονότων, αισθήσεων και συναισθημάτων που έζησαν τότε, τι σκέφτονται γι όλα αυτά σήμερα, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Τίτος Πατρίκιος «η φωνή αυτή ακούγεται ακόμα στ΄αυτιά μου «Πεινάω, πεινάω κυρίες μου, πεινάω». Παράλληλα, η αξιοποίηση των ψηφιακών εργαλείων της εκπαιδευτικής πλατφόρμας για την υλοποίηση ερευνητικών και δημιουργικών δραστηριοτήτων με ατομικές ή ομαδικές εργασίες στοχεύουν στην ενεργοποίηση διαφορετικών τύπων νοημοσύνης και τρόπων  οικοδόμησης της γνώσης με βάση τις σύγχρονες θεωρίες της Παιδαγωγικής. Σε κάθε περίπτωση, βασικοί διδακτικοί στόχοι που ευελπιστούμε να επιτευχθούν κατά το δυνατόν μέσα από την υλοποίηση ολόκληρου ή πτυχών του εκπαιδευτικού σεναρίου και την αξιοποίηση του υλικού που υπάρχει στην εκπαιδευτική πλατφόρμα (οι δύο συνεντεύξεις σε μορφή βίντεο, ποικιλόμορφες και πολυτροπικές πηγές, όπως: αρχειακό υλικό, έγγραφα, φωτογραφίες, τραγούδια, βίντεο, εικαστικές αναπαραστάσεις, ψηφιακές βάσεις δεδομένων, κ.ά.) είναι η καλλιέργεια της κριτικής-ιστορικής σκέψης, η ανάπτυξη ενσυναισθητικών δεξιοτήτων, η ενδυνάμωση των αξιών της δημοκρατίας και του ανθρωπισμού με μεθοδολογία που εστιάζει στη βιωματική, διερευνητική, πολυπρισματική προσέγγιση και ευελπιστεί να αγγίξει όλους και καθέναν ξεχωριστά από τους μαθητές και τις μαθήτριές μας που θα έρθουν σε επαφή με αυτή την προσπάθεια.

Πιο συγκεκριμένα:

Οι βασικοί θεματικοί άξονες των δραστηριοτήτων που διατρέχουν και τα δύο κεφάλαια,  είναι:

• Γνωριμία με την αφηγήτρια και τον αφηγητή. Επισκόπηση της ζωής τους στο σύνολό της με αξιοποίηση των Βιογραφικών Στοιχείων που υπάρχουν σε μορφή Bio-map και αναλυτικού βιογραφικού σημειώματος, φωτογραφιών από το Αρχείο, συνεντεύξεών τους κ.ά.
• Τα παιδικά και σχολικά τους χρόνια και πως συνομιλούν με την καθημερινή ζωή στο μεταξικό καθεστώς, την υποχρεωτική συμμετοχή των πληροφορητών μας στην ΕΟΝ.  Ακόμη,  η σταδιακή ανάδειξη στοιχείων του χαρακτήρα τους μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, η ζωή με βάση τις οδηγίες πολιτικής προστασίας, την αεράμυνα και τα καταφύγια για τους βομβαρδισμούς, την «πεποίθηση ότι στο τέλος θα νικήσουμε», όπως αφηγείται ο Τίτος Πατρίκιος και την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα με τον τρόμο που συνεπιφέρει.
• Ο Κατοχικός Λιμός – Η Μαύρη Αγορά (Θάνατοι, Συσσίτια, Πληθωρισμός, ελλείψεις ειδών πρώτης ανάγκης). Η Άλκη κι ο Τίτος, μικρά παιδιά βλέπουν πηγαίνοντας σχολείο τους ανθρώπους πεσμένους στον δρόμο από την πείνα και η μικρή Άλκη σκέφτεται φωναχτά, πόσο θα ήθελε «να την πάρει (για) γάτα» η γειτόνισσα, όταν βλέπει τη γάτα να τρώει κοτόπουλο, ενώ οι γονείς της πούλησαν το πιάνο  για να της εξασφαλίσουν κι εκείνης ένα για να δυναμώσει, καθώς ήταν βαριά άρρωστη… Κι είναι η πρώτη φορά που βλέπει τον πατέρα της να κλαίει…

Η Πείνα της Κατοχής αποτελεί εξέχουσα θεματική που αναδεικνύεται τόσο από τις συνεντεύξεις, όσο και από πολυδιάστατες,  πολυτροπικές, πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές. Αναζητούνται τα αίτια του λιμού, αλλά παράλληλα οι συνέπειες και οι εκφάνσεις του σε όλες τις πλευρές της καθημερινότητας: δημογραφικές, κοινωνικές, οικονομικές, ηθικές, πολιτισμικές, πρακτικές, προσωπικές. Εκείνον τον φοβερό χειμώνα του 1941-42 δεκάδες χιλιάδες θάνατοι από την πείνα σημειώνονται, κυρίως στις πόλεις, όμως παράλληλα, κάποιοι πλουτίζουν με τον θάνατο των άλλων. Από τη μια μεριά έχουμε αυτούς που συντάσσονται με τον κατακτητή, ντόπιοι συνεργάτες, μαυραγορίτες που θησαυρίζουν, κάποιοι λιγότερο ισχυροί, φτωχοδιάβολοι που αγωνίζονται να πλουτίσουν ακόμη και σε βάρος του φίλου και του αδελφού. Από την άλλη όμως υπάρχουν κι εκείνοι που προσπαθούν να αντισταθούν αθόρυβα μέσα στην καθημερινότητά τους, να διατηρήσουν τη δική τους άποψη για την αξιοπρέπεια που αντιβαίνει στους νόμους και στις διαταγές του ναζιστικού καθεστώτος και της  «δοτής» κυβέρνησης.  Και η πρώτη πράξη αντίστασης, είναι ακριβώς αυτό: να κρατηθούν στη ζωή. Η ανυπακοή σε ό, τι προσπαθεί να επιβάλει ο κατακτητής, η άρνηση να πεθάνουν από την πείνα για να συνεχίσουν να αγωνίζονται 3.

• Αυτή η διάσταση που κατεξοχήν υπογραμμίζεται είναι το γεγονός ότι η πείνα της Κατοχής έδωσε μεγάλη ώθηση όχι μόνο στο παράνομο εμπόριο, τον πληθωρισμό, τη μαύρη αγορά, αλλά κυρίως στη γέννηση και γιγάντωση της Αντίστασης. Λέει η Άλκη Ζέη: «…το πρώτο πράγμα, πρώτο σύνθημα …που γράψαμε στον τοίχο, δεν ήταν ούτε «Κάτω οι κατακτητές», ούτε «Ελευθερία». Αλλά γράφαμε «Ψωμί και συσσίτιο» κάτι πολύ έξυπνο που έκαναν τότε οι οργανώσεις… κι ήτανε το πρώτο θέμα, να σωθούμε απ΄την πείνα και  ύστερα ήρθανε τα άλλα, πώς θα δουλέψουμε… για να απελευθερωθούμε». Ενώ ο Τίτος Πατρίκιος εκφράζει την άποψη «Ήτανε ως φαινόμενο κά(τι) που έπρεπε να το καταγγείλουμε και να πούμε ότι αυτό …δεν ήταν τυχαίο, έγινε για να εξοντωθεί ο κόσμος. Ήτανε μια μορφή ας πούμε μικρής γενοκτονίας».
• Η πρώτη πράξη Αντίστασης, το κατέβασμα από την Ακρόπολη της ναζιστικής σβάστικας, όπως περιγράφεται  από τους δύο αφηγητές μας, αλλά και από τον ίδιο τον Μανώλη Γλέζο4 σε απόσπασμα συνέντευξης που είχε παραχωρήσει στο Αρχείο
• Η Αντίσταση της Καθημερινής Ζωής5 (συγκεντρώσεις παραλλαγής – πάρτυ, μαθήματα γαλλικών-, μεταφορά υλικού για την αντίσταση, συνθήματα στους τοίχους, διαδηλώσεις, απεργίες, ο ρόλος του θεάτρου στην αντίσταση, κ.ά.) αποτελεί μια άλλη πολύ σημαντική διάσταση της Κατοχής.

Και οι δυο αφηγητές μας συμμετείχαν μέσα από την οικογένεια ή μέσα από την ΕΠΟΝ σε αντιστασιακές δράσεις στις παρυφές ή στη δήθεν «κανονικότητα» της καθημερινής ζωής. Ενδεικτικά, η μητέρα της Άλκης Ζέη, καθώς ήταν πολύ κομψή «κανείς δεν την υποπτεύθηκε ποτέ. Γύριζε με την τσάντα της και είχε μέσα ποιος ξέρει τι της είχε δώσει η Διδώ (Σωτηρίου) να μεταφέρει», μας λέει η συγγραφέας.

• Τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς στην Κατοχή. Σ΄αυτή την ομάδα δραστηριοτήτων αξιοποιείται κι ένα μικρό απόσπασμα από τη συνέντευξη του Ζοζέφ Κοέν6 που μας δίνει πληροφορίες για τα γκαζοζέν. Στην Κατοχή οι επιτάξεις, η δέσμευση των υγρών καυσίμων και η νόθευση των υπαρχόντων οδήγησαν σε τεράστιο πρόβλημα στις μετακινήσεις και τις μεταφορές. Ο κόσμος μετακινείται κυρίως με τα πόδια, οι ουρές στις στάσεις ήταν σύνηθες φαινόμενο, όπως και η υπερφόρτωση των μέσων μεταφοράς.
• Η Πνευματική και Πολιτιστική ζωή στην Κατοχή – Διασκέδαση και Ψυχαγωγία: Εδώ επιχειρείται να αναδειχτούν οι διαφορετικές όψεις τόσο του θεάτρου, όσο και της λογοτεχνίας. Από τη μια πλευρά, σύμφωνα και με τους δύο αφηγητές, υπήρξε «μια πολιτιστική δραστηριότητα χωρίς προηγούμενο», όπως λέει χαρακτηριστικά ο Τίτος Πατρίκιος, ενώ παρουσιάζεται κι ο ρόλος του θεάτρου στην αντίσταση των πόλεων, καθώς προσπαθούσαν να ξεγελάσουν τη λογοκρισία. «Άλλαζαν τα ονόματα, βάζανε ισπανικά και γράφανε… άλλαζαν τον συγγραφέα ότι ήταν Ισπανός και πέρναγε…», αφηγείται η Άλκη Ζέη. Κάπου εδώ αναδύεται και η έναρξη της συγγραφικής δραστηριότητας των δύο αφηγητών. Από την άλλη πλευρά όμως, υπήρχαν και χώροι  διασκέδασης των κατακτητών και των ντόπιων συνεργατών τους, και της προβολής  ανώδυνων και ανάλαφρων θεαμάτων.
• Η ημέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας, οι τρελοί πανηγυρισμοί και ο τρόπος, που τη βίωσαν οι δυο πρωταγωνιστές του σεναρίου μας, αλλά και οι οιωνοί του άμεσα επερχόμενου δράματος του Εμφυλίου.
• Η έκφραση εκ μέρους των δύο αφηγητών συλλογισμών και ιδεών τους για την Κατοχή και τη σύγχρονη Δημοκρατία αποτελούν έναυσμα προβληματισμού, από το παρελθόν για στο παρόν. Οι προτεινόμενες αναστοχαστικές δραστηριότητες επιδιώκουν την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, καθώς και την ενδυνάμωση στάσεων και αξιών ενεργού πολιτειότητας στους μαθητές.
• Τέλος, στη φάση των μεταγνωστικών δραστηριοτήτων επιδιώκεται να «συνομιλήσουν» οι δύο πρωταγωνιστές μας μέσα από τα μάτια και τη δημιουργική φαντασία των παιδιών, πάντα όμως με βάση το ιστορικοποιημένο πλαίσιο, τα πλούσια στοιχεία που παρέχουν οι συνεντεύξεις, καθώς και τα αρχειακά τεκμήρια, οι πρωτογενείς, δευτερογενείς, πολυτροπικές και ποικιλόμορφες πηγές του υλικού που παρέχεται. Οι δραστηριότητες αυτές έχουν ως στόχο την καλλιέργεια ενσυναισθητικών δεξιοτήτων και δημιουργικής σκέψης μέσα από την κατάθεση αναπαραστάσεων της προσωπικής έκφρασης και προβληματισμών των παιδιών για το σήμερα και το αύριο.

Αντί επιλόγου, παραθέτουμε τα λόγια των πρωταγωνιστών αυτού του εκπαιδευτικού σεναρίου για την Καθημερινή Ζωή στην Κατοχή

Άλκη Ζέη:  «Απ΄τη μια …ήτανε η πείνα, η φρίκη, ο φόβος. Κι απ΄την άλλη, όμως, η ανάταση, η ελπίδα ότι κάτι όμορφο θα συμβεί μετά»

Τίτος Πατρίκιος: «έβραζε ένα καζάνι, αλλά δεν ήτανε μόνο τα αρνητικά. Και κυρίως ήτανε η πεποίθηση όχι απλώς στη νίκη, αλλά ότι θα έχουμε έναν καλύτερο κόσμο».

 Ενδεικτική Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία

1. Λούκος, Χ. (2007). Η πείνα στην Κατοχή. Δημογραφικές και κοινωνικές διαστάσεις. Στο Χ. Χατζηιωσήφ, Π. Παπαστρατής (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδος του 20ου αιώνα. Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945. Κατοχή – Αντίσταση, τ. Γ, μέρος Β. (1η έκδ.) Αθήνα: Βιβλιόραμα. Σελ. 219-261.
2. Mazower, M. (1994). Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής (Κ. Κουρεμένος, μτφ.). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
3. Μαθιόπουλος, Β. (1980). Εικόνες Κατοχής. Φωτογραφικές μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία για την ηρωική αντίσταση του ελληνικού λαού. Αθήνα: Μετόπη (Διαμοιράστηκε με την εφημερ. Τα Νέα).
4. Χαραλαμπίδης, Μ. (2012). Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
5. Χατζηιωσήφ, Χ. (2007). Η ελληνική οικονομία πεδίο μάχης και αντίστασης. Στο Χ. Χατζηιωσήφ, Π. Παπαστρατής (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδος του 20ου αιώνα. Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945. Κατοχή – Αντίσταση, τ. Γ, μέρος Β. (1η έκδ.) Αθήνα: Βιβλιόραμα. Σελ. 181-217.
6. Μαργαρίτης, Γ. (1999, Απρίλιος 25). Η Αθήνα της Κατοχής. (1999).  Η πόλη στον αγώνα της καθημερινής επιβίωσης. Εφημ. Η Καθημερινή, σελ. 2-7. Διαθέσιμο από box.fu-berlin.de.
7. Η Αθήνα Ελεύθερη: 12 Οκτωβρίου 1945. Εκπαιδευτικό Υλικό. Ανακτήθηκε 06/06/2020.
8. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Η Εποχή του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου 1940-1945.  Ανακτήθηκε 06/06/2020.

 Υποσημειώσεις:

[1] Κουνέλη, Ε. (2016). Πώς φτιάχνουμε ένα εκπαιδευτικό σενάριο για τη διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας. Στην ιστοσελίδα: Η Αθήνα Ελεύθερη: 12 Οκτωβρίου 1945. Εκπαιδευτικό Υλικό. Ανακτήθηκε 05/04/2020.

[2] Στην εκπαιδευτική πλατφόρμα υπάρχουν δύο ταινίες που δημιουργήθηκαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς αξιοποιώντας αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις της Άλκης Ζέη και του Τίτου Πατρίκιου. Οι συνεντεύξεις υπάρχουν ολόκληρες στο Αρχείο του προγράμματος “Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα” (M.O.G.). του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου.

[3] «Κι όταν μιλάμε για αντίσταση, δεν πρέπει να τρέχει ο νους μας μόνο στην ένοπλη πάλη και στον ένοπλο αγώνα στα πολεμικά μέτωπα στα βουνά. Όταν λέμε Εθνική Αντίσταση δεν εννοούμε μόνον εκείνους που συμμετείχαν ενεργητικά στον αγώνα, ή ανήκαν σε αντιστασιακές οργανώσεις,[…] δεν εννοούμε μόνο τους φυλακισμένους, τους ομήρους, τους εκτελεσμένους. Συμπεριλαμβάνουμε όλους όσοι αντιστέκονταν με οποιονδήποτε τρόπο στην κατακτητή. Όλους εκείνους οι οποίοι με την ανυπακοή τους να πειθαρχήσουν  στις εντολές του κατακτητή, με την άρνησή τους, […] δεν υπέκυπταν, αλλά αγωνίζονταν…» Μανώλης Γλέζος.
Γλέζος, Μ. (2006). Εθνική Αντίσταση 1940-1945, τ. Α΄, Αθήνα: Στοχαστής. Σελ. 61-63

[4] Ολόκληρη η συνέντευξη του Μανώλη Γλέζου υπάρχει στο Αρχείο του Προγράμματος “Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα” (M.O.G.). Συνέντευξη mog092, 18.12.2017, archive.occupation-memories.org, DOI: 10.17169/mog.mog092, (τελευταία επίσκεψη: 19.06.2020)

[5] Mazower, M. (1994). Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Σελ. 111-122

[6] Ολόκληρη η συνέντευξη του Ζοζέφ Κοέν υπάρχει στο Αρχείο του Προγράμματος “Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα” (M.O.G.). Συνέντευξη mog034, 20.09.2016, archive.occupation-memories.org, DOI: 10.17169/mog.mog034, (τελευταία επίσκεψη: 19.06.2020)