Το πρόγραμμα „Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα“ πραγματοποιείται στο Κέντρο Ψηφιακών Συστημάτων (Center für Digitale Systeme, εφεξής CeDiS) του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου.

Η εντατική ενασχόληση με αρχεία προφορικών μαρτυριών και ψηφιακές συλλογές συνεντεύξεων για διάφορα σενάρια χρήσης, όπως π.χ. για σχολεία ή για επιστημονική έρευνα καθώς και αξιολόγηση στην ακαδημαϊκή διδασκαλία, ανήκει στα ερευνητικά ενδιαφέροντα του CeDiS ήδη από το 2006. Σήμερα το CeDiS φιλοξενεί το Visual History Archive του USC Shoah Foundation Institute for Visual History and Education, το αρχείο «Refugee Voices» της Association of Jewish Refugees και το αρχείο «Καταναγκαστική εργασία 1939-1945. Μνήμες και ιστορία». Για το τελευταίο έχει ήδη δημιουργηθεί και βρίσκεται σε εφαρμογή στη Γερμανία, την Τσεχία, τη Ρωσία και την Πολωνία ένα διαδικτυακό εκπαιδευτικό περιβάλλον, που προσφέρει σε μαθήτριες και μαθητές άνω των 14 ετών τη δυνατότητα να ασχοληθούν με την καταναγκαστική εργασία κατά τη διάρκεια της ναζιστικής εποχής αξιοποιώντας επτά συνεντεύξεις του Αρχείου.

Το εναρκτήριο λάκτισμα για τη δημιουργία ενός νέου αρχείου προφορικών μαρτυριών για την εποχή της εθνικοσοσιαλιστικής βαρβαρότητας στην Ελλάδα δόθηκε από τη συνάντηση του πρώην διευθυντή του Κέντρου Ψηφιακών Συστημάτων Νίκου Αποστολόπουλου, Έλληνα καθηγητή στη Γερμανία, με τον κύριο Hagen Fleischer, Γερμανό ομότιμο καθηγητή στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο οποίος θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους ειδήμονες στην έρευνα σχετικά με τη γερμανική Κατοχή στην Ελλάδα. Ο Hagen Fleischer επισκέφτηκε με ομάδα φοιτητών του (2010) το Κέντρο Ψηφιακών Συστημάτων προκειμένου γνωρίσει και να μελετήσει το αρχείο του Ολοκαυτώματος. Οι δύο συνάδελφοι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι μια παρόμοια πρωτοβουλία, η δημιουργία ενός αρχείου με συνεντεύξεις Ελλήνων μαρτύρων της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου έχει γόνιμο επιστημονικό και εκπαιδευτικό ενδιαφέρον. Στη μνημονική κουλτούρα της Ελλάδας η γερμανική Κατοχή είναι πάντα παρούσα, ωστόσο άγνωστη ως προς τις λεπτομέρειές της. Το ερευνητικό ενδιαφέρον για αυτή την ιστορική περίοδο ήταν και είναι μεγάλο. Αντίστοιχα, η γνώση για τα εγκλήματα της ναζιστικής θηριωδίας στην Ελλάδα είναι στη Γερμανία από ελλιπής εώς ανύπαρκτη. Την ίδια στιγμή, οι δυνατότητες μιας προφορικής αποτύπωσης της μνήμης ζώντων μαρτύρων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου λιγοστεύουν από μέρα σε μέρα. Αυτό το γεγονός επέτεινε τον επείγοντα χαρακτήρα και τη σημασία της άμεσης εκκίνησης του Προγράμματος.

Το εγχείρημα χρηματοδοτείται από το Ελληνογερμανικό Ταμείο για το Μέλλον, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και το γερμανικό Ίδρυμα Μνήμη, Ευθύνη και Μέλλον. Επίσης υποστηρίζεται από το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου σε συνεργασία με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το Πρόγραμμα πλαισιώνει μια διακρατική, διεπιστημονική ομάδα που αποτελείται από ιστορικούς επιστήμονες που ειδικεύονται στην Προφορική Ιστορία και ανέλαβαν τη σύνθεση του καταλόγου των μαρτύρων, την καταγραφή των συνεντεύξεων και την επιστημονική επεξεργασία τους. Η ομάδα αποτελείται επίσης από επιστήμονες της γλώσσας, που απομαγνητοφώνησαν τις συνεντεύξεις, καθώς και μεταφράστριες και μεταφραστές που απέδωσαν τις ελληνικές απομαγνητοφωνήσεις και όλα τα μεταδεδομένα στη γερμανική γλώσσα. Κατά το στάδιο της δημιουργίας της εκπαιδευτικής πλατφόρμας προστέθηκαν στην ομάδα του Προγράμματος ιστορικοί επιστήμονες και επιστήμονες της Διδακτικής της Ιστορίας, οι οποίοι επιμελήθηκαν τα σενάρια με το συνοδευτικό υλικό, την ταινία του Προγράμματος και έναν Οδηγό για εκπαιδευτικούς.

Το αρχείο «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα»

Από τον Απρίλιο 2018 το αρχείο προφορικών μαρτυριών «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» είναι προσβάσιμο στο διαδίκτυο. Το Αρχείο περιλαμβάνει 93 βιογραφικές συνεντεύξεις, στις οποίες οι μάρτυρες εκείνης της εποχής μιλούν για τη ζωή τους πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη γερμανική Κατοχή στην Ελλάδα.

Στους μάρτυρες περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων επιζώντες του Ολοκαυτώματος, αντιστασιακοί, επιζώντες αντιποίνων καθώς και καταναγκαστικοί εργάτες στη Γερμανία. Οι συνεντεύξεις καταγράφουν τις εμπειρίες τους σχετικά με την καθημερινότητα της Κατοχής, τη διαφυγή, τις διώξεις των Εβραίων, τη συνεργασία με τους Γερμανούς, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα αντίποινα, τις μαζικές δολοφονίες και την Αντίσταση. Οι αναφορές προέρχονται από διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Κάποιες από τις συνεντεύξεις διενεργήθηκαν στο Ισραήλ και στο Βερολίνο.

Οι μάρτυρες αφηγούνται την εμπειρία τους από την περίοδο αλλά και τις όψεις της ζωής τους μετά το 1945, αναφέρονται στην συνολική πορεία της ζωής τους, στις οικογένειές τους και στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Οι αφηγήσεις επικεντρώνονται στους διωγμούς, στις σφαγές που έλαβαν χώρα στα «μαρτυρικά χωριά και πόλεις», στις εκτοπίσεις στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, καθώς και στην εμπειρία της Αντίστασης και της καθημερινότητας στις πόλεις.

Οι αφηγήσεις τους βιντεοσκοπήθηκαν, απομαγνητοφωνήθηκαν και μεταφράστηκαν στα γερμανικά. Το υλικό των συνεντεύξεων έχει αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής επεξεργασίας και συμπληρώθηκε με λέξεις-κλειδιά, περιεχόμενα και καταλόγους, καθώς και με σύντομα βιογραφικά σημειώματα, πρωτόκολλα συνεντεύξεων και επεξηγηματικά κείμενα. Ένα σημαντικό πρόσθετο στοιχείο του Αρχείου είναι επίσης ο αλφαβητικός θησαυρός, που περιλαμβάνει περισσότερα από 3.000 λήμματα.

Το ψηφιακό αρχείο διαθέτει μια μοντέρνα και σπονδυλωτή αρχιτεκτονική λογισμικού, η οποία έχει δημιουργηθεί μέσα από έναν πολυετή σχεδιασμό στο πλαίσιο των ερευνητικών έργων στο Κέντρο Ψηφιακών Συστημάτων του FU και προσαρμόστηκε για το νέο εγχείρημα.

Στις 2 Φεβρουαρίου 2017 πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του Προγράμματος «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» στην Αθήνα. Τα δύο πανεπιστήμια, το Ελεύθερο Πανεπιστημίο του Βερολίνου και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, είχαν τη δυνατότητα να παρουσιάσουν τα πρώτα αποτελέσματα του Προγράμματος στην αίθουσα εκδηλώσεων του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ένα χρόνο αργότερα, στο Βερολίνο (Ίδρυμα Τοπογραφία του Τρόμου, 23 Απριλίου 2018) παρουσιάστηκε σε δημόσια εκδήλωση το ψηφιακό Αρχείο με τις μαρτυρίες. Παρόντες ήταν πολιτικοί, επιστήμονες, χρηματοδότες του προγράμματος, άτομα που δραστηριοποιούνται στο πεδίο των ελληνογερμανικών σχέσεων, αλλά και ενδιαφερόμενοι πολίτες. Η απήχηση του προγράμματος στον Τύπο ήταν ευρεία και το γενικό ενδιαφέρον για τα αποτελέσματα έντονο.

Τέλος, στις 11 και 12 Οκτωβρίου 2019 τo Εργαστήριο Ιστορικής Έρευνας και Τεκμηρίωσης του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με το Πρόγραμμα «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» διοργάνωσαν επιστημονική διημερίδα με θέμα: Μνήμη, μαρτυρία και η ψηφιακή προσέγγιση της ιστορίας: το Αρχείο «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα». Το συνέδριο κάλυψε ευρείες θεματικές και συμπεριέλαβε ανακοινώσεις μελετών που βασίζονται σε ιστοριογραφικές ανασκοπήσεις, διατριβών και μεταδιδακτορικών ερευνών σε εξέλιξη, σχετικά με τους τρόπους που αυτές συνδέονται με το Αρχείο και τη χρήση προφοικών μαρτυριών. 

Σήμερα είναι εγγεγραμμένοι στο Αρχείο πολυάριθμοι χρήστες. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται ιστορικοί, δημοσιογράφοι, φοιτητές, μαθητές, καθηγητές και δάσκαλοι, καλλιτέχνες αλλά και πρόσωπα με γενικό ενδιαφέρον για την ιστορία της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα ή ακόμα για την ιστορία της οικογένειάς τους. Παράλληλα το Αρχείο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για φορείς από τα πεδία της μνημονικής κουλτούρας, προφορικής ιστορίας, της μουσειοπαιδαγωγικής εκπαίδευσης, της μελέτης μνημείων και μνημειακών τόπων, των εκπαιδευτικών προγραμμάτων (π.χ. ανταλλαγές νέων).

 

Η εκπαιδευτική πλατφόρμα «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα»

Η εξασφάλιση της βιωσιμότητας και χρησιμότητας του Αρχείου ανήκε από την αρχή στις προκλήσεις του Προγράμματος. Στα πλαίσια των πρωτοβουλιών προς αυτήν την κατεύθυνση πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας και το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος το διετές Πρόγραμμα με τίτλο «Μνήμες από την Kατοχή στην Ελλάδα – Εκπαιδευτική πλατφόρμα». Αντικείμενο του Προγράμματος υπήρξε η δημιουργία ενός εκπαιδευτικού ψηφιακού περιβάλλοντος, στο οποίο οι μαθήτριες και οι μαθητές των ελληνικών και των γερμανικών σχολείων μπορούν να μελετήσουν σε ειδική πλατφόρμα τη σύγχρονη Ιστορία, χρησιμοποιώντας το ψηφιακό αρχειακό υλικό και ειδικά τις συνεντεύξεις με τις αφηγήσεις ζωής των μαρτύρων.

Το εκπαιδευτικό περιβάλλον έχει δημιουργηθεί παράλληλα στην ελληνική και στη γερμανική γλώσσα με τις κατάλληλες προσαρμογές στις ιδιαιτερότητες του ελληνικού και γερμανικού εκπαιδευτικού συστήματος αντίστοιχα. Στόχος του προγράμματος υπήρξε επιπλέον η διάδοση του εκπαιδευτικού περιβάλλοντος και η ενσωμάτωσή του στο εκπαιδευτικό σύστημα της εκάστοτε χώρας μέσα από εκδηλώσεις, σεμινάρια κατάρτισης και εργαστήρια για μαθήτριες και μαθητές.

Η ελληνική εκπαιδευτική πλατφόρμα «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» περιλαμβάνει τα εκπαιδευτικά σενάρια «Παιδιά στην Κατοχή», «Στρατόπεδα Συγκέντρωσης», «Καθημερινή Ζωή», «Αντίσταση», «Αντίποινα και μαζικές σφαγές» και «Ολοκαύτωμα / Σοά». Η γερμανική εκπαιδευτική πλατφόρμα περιλαμβάνει αντίστοιχα τις ενότητες «Παιδική Ηλικία», «Στρατόπεδα Συγκέντρωσης», «Αντίσταση», «Λιμός», «Εγκλήματα Πολέμου» και «Ολοκαύτωμα / Σοά».

Τα σενάρια περιλαμβάνουν αποσπάσματα βίντεο από επιλεγμένες μαρτυρίες του Αρχείου, που αποτελούν το βασικό οπτικοακουστικό υλικό, το οποίο εμπλουτίστηκε με τα σύντομα βιογραφικά των μαρτύρων, συνοδευτικές δραστηριότητες για τους μαθητές και διδακτικά σχόλια για τις διδάσκουσες και τους διδάσκοντες. Η κάθε δραστηριότητα του εκάστοτε σεναρίου συνοδεύεται από πλούσιο συμπληρωματικό υλικό πρωτογενών και δευτερογενών πηγών, όπως κείμενα, αποσπάσματα εφημερίδων, φωτογραφίες, βίντεο, ιστορικά έγγραφα, χάρτες κοκ. Συνολικά αξιοποιήθηκαν δεκαεπτά προφορικές μαρτυρίες του αρχείου «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα για έξι διδακτικά σενάρια που πλαισιώθηκαν από περίπου χίλια στοιχεία συμπληρωματικού υλικού.

Μέρος του διδακτικού υλικού της εκπαιδευτικής πλατφόρμας αποτελεί και το φιλμ του προγράμματος. Στόχος του φιλμ είναι να προσφέρει στις/στους εκπαιδευτικούς και στις μαθήτριες και τους μαθητές το γενικό ιστορικό πλαίσιο των έξι θεματικών ενοτήτων που περιλαμβάνονται στην πλατφόρμα και να εγκαταστήσει διαύλους επικοινωνίας μεταξύ τους.

Επιπλέον, το Αρχείο και η πλατφόρμα συνοδεύονται τέλος από έναν Οδηγό χρήσης για τους εκπαιδευτικούς, που αποτελεί ένα χρήσιμο βοήθημα για τη χρήση του υλικού του Προγράμματος «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» στην τυπική και ημιτυπική εκπαίδευση.

Η εκπαιδευτική πλατφόρμα παρουσιάστηκε σε δύο εκδηλώσεις. Η παρουσίαση της γερμανικής εκπαιδευτικής πλατφόρμας στη γερμανική γλώσσα έγινε στις 25.11.2020 διαδικτυακά, μέσω Webex. Την εκδήλωση παρακολούθησαν εκατό περίπου ενδιαφερόμενοι, μεταξύ άλλων ιστορικοί, εκπαιδευτικοί και εκπρόσωποι φορέων που δραστηριοποιούνται στον τομέα της εκπαίδευσης και των ελληνογερμανικών ανταλλαγών στη Γερμανία. Στις 2 Δεκεμβρίου 2020 ακολούθησε η διαδικτυακή παρουσίαση της ελληνικής εκπαιδευτικής πλατφόρμας στην ελληνική γλώσσα. Η εκδήλωση συγκέντρωσε μεγάλο ενδιαφέρον και είχε περίπου πεντακόσιους συμμετέχοντες κυρίως εκπαιδευτικούς από δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια ιδρύματα. Σε όλη τη διάρκεια της εκδήλωσης υπήρξε ενεργός συμμετοχή των παριστάμενων με την αποστολή ερωτήσεων σε μορφή μηνυμάτων. Κάποιες από αυτές απαντήθηκαν προφορικά μετά το πέρας των εισηγήσεων και άλλες αποτέλεσαν την έμπνευση για τη δημιουργία ενός ερωτηματολογίου (FAQ), με κατατοπιστικές απαντήσεις, που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του προγράμματος. Τέλος, στις 12.05 2021 πραγματοποιήθηκε διαδικτυακή παρουσίαση της ταινίας του Προγράμματος με συμμετοχή 400 περίπου ατόμων.

 

Οι «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» στην πολιτειακή εκπαίδευση

Ταυτόχρονα αναδύθηκε ενδιαφέρον για την αξιοποίηση του υλικού του Αρχείου στη μη τυπική εκπαίδευση και ιδιαίτερα στον τομέα των ελληνογερμανικών ανταλλαγών νέων. Στο πλαίσιο αυτό οργανώθηκε Διημερίδα με θέμα «Το ψηφιακό αρχείο προφορικών μαρτυριών "Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα" στις ελληνογερμανικές ανταλλαγές νέων» στο Ελέυθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου (8 / 9 Απριλίου 2019).Στη διημερίδα συμμετείχαν φορείς ενεργοί στον τομέα της εκπαίδευσης νέων και ενηλίκων στη Γερμανία και την Ελλάδα καθώς και διδάκοντες σε γερμανικά σχολεία.

Η εκδήλωση αυτή επαναλήφθηκε στις 4 Οκτωβρίου 2019 στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων με τη συμμετοχή επίσημων πολιτικών φορέων από τον τομέα της παιδείας στην Ελλάδα, των δωρητών του Προγράμματος, φορέων που ασχολούνται με τη μη τυπική και άτυπη εκπαίδευση καθώς και εκπαιδευτικών. Εκ μέρους των διοργανωτών και των επίσημων φορέων που τίμησαν με την παρουσία τους την εκδήλωση, καθώς και των συμμετεχόντων, διάχυτη ήταν η επιθυμία για περαιτέρω αξιοποίηση, χρήση και διάχυση του υλικού του Αρχείου τόσο στην τυπική όσο και στη μη τυπική εκπαίδευση καθώς και σε ευρύτερες εκπαιδευτικές δραστηριότητες που απευθύνονται σε νέους αλλά και σε άτομα μεγαλύτερων ηλικιών. Η συμμετοχή στη συζήτηση ήταν έντονη και οι ιδέες που προτάθηκαν ουσιαστικές. Ενδιαφέρον εκφράστηκε επίσης, για τη διενέργεια περαιτέρω εκδηλώσεων και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας.

Στο πλαίσιο του Προγράμματος δημιουργείται υλικό για την πολιτειακή εκπαίδευση, ενώ παράλληλα συνεχίζονται οι δράσεις για την εξάπλωση του εκπαιδευτικού υλικού στην Ελλάδα και τη Γερμανία. Μεταξύ των στόχων του Προγράμματος για το 2021 είναι η κατάθεση προς έγκριση του εκπαιδευτικού υλικού στο Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων καθώς και η διενέργεια περαιτέρω σεμιναρίων και επιμορφώσεων διαδικτυακά αλλά και με φυσική παρουσία.

Επιθυμία των υπεύθυνων του Προγράμματος είναι να συμβάλει στην ιστορική έρευνα και στη διάχυση της ιστορικής γνώσης για την περίοδο της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα αξιοποιώντας τις προφορικές μαρτυρίες του Προγράμματος «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» και στις δύο χώρες με τρόπο αποτελεσματικό και βιώσιμο. Θεωρούμε ότι η ενασχόληση με τις συνεντεύξεις των μαρτύρων στη διάρκεια των ανταλλαγών νέων μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας κοινής ιστορικής μνήμης και κατανόησης της Ιστορίας. Με τη χρήση του υλικού σε κοινές εκδηλώσεις, επισκέψεις μνημείων και πολιτιστικές δραστηριότητες θα ξεπεραστούν οι προκαταλήψεις και οι παρανοήσεις και θα τεθούν κοινές βάσεις διαλόγου για τις παρούσες και τις μελλοντικές γενιές.

 

Ερωτήσεις και διευκρινίσεις μπορείτε να γράψετε στην ηλεκτρονική διεύθυνση  info@occupation-memories.org.

Στοιχεία επικοινωνίας της ομάδας

Τελευταία ενημέρωση: 27.05.2021