Η εξέταση της συλλογικής μνήμης μάς οδηγεί στη διαπίστωση ότι στον 20 ο αιώνα συντελέστηκαν δύο εκρήξεις μνήμης. Η πρώτη έλαβε χώρα στις αρχές του και συνδέεται με την επικέντρωση στη μνήμη ως μέσον για τη δημιουργία εθνικών ταυτοτήτων, ενώ η δεύτερη στις δεκαετίες του 1970, του 1980 και του 1990. Τα ιστορικά γεγονότα που καθόρισαν αυτή την έμφαση στη μνήμη είναι: α) η συστηματική καταγραφή των προφορικών μαρτυριών των επιζώντων του Ολοκαυτώματος, β) η πτώση του Τείχους του Βερολίνου και η διάλυση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, γ) η κατάρρευση των δικτατοριών στη Λατινική Αμερικη και δ) η κατάργηση του απαρτχάιντ στη Νότιο Αφρική.

 

Ιστορικό-πολιτισμικό τραύμα

Στις αρχές του 21ου αιώνα μία ομάδα κορυφαίων κοινωνικών επιστημόνων (Jeffrey C. Alexander, Neil Smelser, Ron Eyerman, Bernhard J. Giesen, Piotr Sztompka) προτείνει για την περίπτωση κοινωνικών φαινομένων που συνδέονται με κατάχρηση / διάρρηξη ορίων (πόλεμοι, εθνοκαθάρσεις, γενοκτονίες κ.λπ.) τη χρήση επίσης, εκτός από τους όρους «μαζικό τραύμα», «συλλογικό τραύμα», «ιστορικό τραύμα», και του όρου «πολιτισμικό ή «κοινωνικό τραύμα» ως διακριτής έννοιας των κοινωνικών επιστημών, που αναφέρεται σε θεσμικές αλλαγές, στη συγκρότηση συλλογικής μνήμης και σε μορφές συλλογικής δράσης».

Ένα τραυματικό συμβάν δεν αποτελεί αυτομάτως τραύμα, όσο οριακό κι αν είναι αυτό, δεδομένου ότι «τα νοήματα προσδίδουν την αίσθηση του σοκ και του φόβου κι όχι τα ίδια τα γεγονότα».

Επομένως, για να καταχωριστεί ως συλλογικό το τραύμα θα πρέπει να προηγηθεί μια τέτοιου είδους διαδικασία νοηματοδότησής του από το σύνολο της κοινωνίας ή σημαντικό τμήμα της, η οποία θα έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή κατεστημένων ρόλων, κανόνων και αφηγήσεων, λειτουργώντας ως ολικό κοινωνικό γεγονός και όχι αποτελώντας απλώς την αθροιστική έκφραση πολλών ατομικών τραυματικών βιωμάτων. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με τον Alexander, πολιτισμικό τραύμα διαμορφώνεται / εγκαθιδρύεται μόνο όταν τα μέλη μιας κοινωνίας νιώθουν ότι το γεγονός επηρεάζει τη συλλογική τους συνείδηση και ταυτότητα, και άρα έχει καθοριστική επίδραση στο μέλλον τους ως συνόλου.

Το κυρίαρχο ιστορικό αφήγημα σχετικά με ένα τραυματικό γεγονός οφείλει να δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα που αφορούν: α) τη φύση και το αίτιο της συλλογικής οδύνης, β) την αναγνώριση του θύματος ή της θυματοποιημένης ομάδας, γ) τη σχέση του θύματος με το ευρύτερο κοινό και τη μερική ή καθολική σημασία που έχει το τραυματικό γεγονός, δ) την αναγνώριση του θύτη, τον καταλογισμό ποινών και τον επιμερισμό ευθυνών.

Προκειμένου να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν οι κοινωνίες στα τραυματικά γεγονότα, θα ανατρέξουμε στον Henry Rousso και στη μελέτη του για τη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης των Γάλλων αναφορικά με το καθεστώς του Vichy. Ο Rousso διέκρινε τα εξής διαδοχικά στάδια σε αυτή τη διαδικασία:

Διεργασία του πένθους

Εργασία του πένθους (1944-1954):

Αποσιώπηση του επίμαχου γεγονότος και του τραύματος. Σπασμωδική και ελλιπής διανοητική και ψυχική επεξεργασία του συλλογικού πένθους για την ήττα και τον συμβιβασμό με τον εχθρό.

Απώθηση (1954-1971):

Σποραδική αναθέρμανση του δημόσιου ενδιαφέροντος για το θέμα.

Επιστροφή του απωθημένου (1971-1974):

Δειλή αναθέρμανση τόσο της ιστορικής έρευνας και μνήμης για το θέμα όσο και του ενδιαφέροντος για την κινηματογραφική δραματοποίησή του.

Ψύχωση (1974 και εξής):

Έκρηξη της μνήμης αναφορικά με το θέμα.

 

Βιβλιογραφία

Νίκος Δεμερτζής, «Το τραύμα στην κοινωνία της διακινδύνευσης», Εκ των υστέρων 13 (Δεκέμβριος 2005), όπως διατίθεται στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www2.media.uoa.gr/people/demertzis/pages_gr/articles/docs/2005/trauma.php

Γιώργος Κόκκινος – Μαρία Βλαχού – Βασιλική Σακκά – Ευαγγελία Κουνέλη – Αγγελουρανία Κώστογλου – Σταύρος Παπαδόπουλος, Προσεγγίζοντας το Ολοκαύτωμα στο ελληνικό σχολείο, Ταξιδευτής, Αθήνα 2007